Lessico


Varrone

Marcus Terentius Varro (Rieti 116 - Roma 27 aC) fu il più grande erudito del mondo romano e il più fecondo scrittore latino. Studiò a Roma con il famoso grammatico Elio Stilone, poi ad Atene con Antioco di Ascalona. Partigiano di Pompeo, ebbe comandi militari in Spagna. Dopo la sconfitta di Farsalo si avvicinò a Cesare, che gli restituì le proprietà e gli affidò l’allestimento di una biblioteca greca e latina a Roma. Compose una settantina di opere in molti campi del sapere, per un totale di 620 libri.

Di queste opere si hanno per intero solo il Rerum rusticarum in 3 libri e 6 libri dei 25 che componevano il De lingua latina. Una data molto importante che non dobbiamo dimenticare è quella in cui Varrone scrisse il Rerum rusticarum: era il 37 aC, quando aveva quasi 80 anni, e quando erano intercorsi circa 18 anni dalla seconda spedizione di Cesare in Britannia e circa 14 dalla conclusione della guerra gallica. Le notizie sul pollo fornite da Varrone sono ad ampio respiro, pur non raggiungendo la dovizia di Columella.

Al primo periodo dell’attività poetica di Varrone risalgono le Saturae Menippeae, in 150 libri, opera in metri svariatissimi misti a prosa, composta nello spirito delle satire menippee (cioè secondo lo stile di Menippo di Gadara) su argomenti disparati, letterari, filosofici, politici, di costume, col proposito di ammaestrare scherzando. Delle Saturae Menippeae sono giunti a noi circa 600 frammenti.

Marcus Terentius Varro

Marcus Terentius Varro, scriptor, vir equestris ordinis natus CXVI a.C.n. Reatae in Sabinis, obitus anno XXVII Romae, Pompeium usque ad Pharsali cladem secutus est. Tam eruditus erat ut Caesar, Pompeio victo, cupiit eum praestantibus officiis conciliare, praefecitque primae publicae librariae. Caesare invice interfecto, Antonii proscriptionibus superfuit. Studiit deínde usque ad ultimum vitae diem.

Magister Terentii Varronis L. Aelius Stilo Praeconinus erat. Postquam philosophiae Athenae apud Antiochum Ascalonium studierat, Sertorium in Hibernia anno 76 pugnavit, et Pompeio imperatore, piratas ut tribunus reprimit.

Per totam vitam scripsit, et LXXIV opera vel DCXX libros in lucem edidit. Tot doctrinas tractant quot agriculturam, grammaticam, Romanas annales, chorographiam, jus civile, rhetoricam, philosophiam, geometriam astronomicaque, educationem, philologiam, artem dramaticam, artem poeticam, artem oratoriam. Composuit porro epistulas et saturas Menippeas.

Libri de grammatica quos cognovimus sunt:
De antiquitate litterarum libri duo, poetae tragico L. Accio dedicati, qui anno 86 obiit, quamobrem antiquissimum e Varronis operis putantur.
De lingua latina per annos 47 ad 45 scriptus, qui XXV libros continebat, e quibus libri V-X solum supersunt.
De origine linguae Latinae libri tres Pompeio dedicati.
Peri Characteron graeco titulo, de verborum compositione tractans, et plus quam tribus libris componebatur.
Quaestionum Plautinarum libri quinque de raris verbis apud Plautum tractantes
De similitudine verborum libri tres, de verborum flexionibus quae extra regula valent
De utilitate sermonis similem doctrinam quam De similitudine verborum tractabat, et plus quam quatuor libris componebatur
De sermone latino, de metrica et orthographia tractabat et plus quam quinque libris componebatur.

Reliqua opera:
Disciplinae libri novem liberales artes docebantur
De re rustica libri tres integri supersunt.
Saturae Menippeae erant imitationes saturarum cynici Menippi Gadarei.

Terentius Varro tam antiquitates quam annales rerum gestarum quaesivit et coluit. Priscis verbis in operis aliquando utitur et, ut Seneca dicit, "duodecim tabulas" loquitur. Negotiis tamen temporis sui intererat; novissimos libros legebat et descriptiones terrarum nuper inventarum cognoscebat.

Elio Stilone

Lucius Aelius Stilo Praeconinus, erudito e grammatico latino (Lanuvio 150 aC - ca. 90 aC). Si occupò per primo e intensamente a Roma di critica letteraria, grammatica e antichità. Tra i suoi allievi si annoverano Varrone e Cicerone. Commentò il Carmen Saliare e le leggi delle Dodici Tavole, pubblicò edizioni di Ennio e di Lucilio e stabilì il canone delle commedie di Plauto.

Antioco di Ascalona

Filosofo della Nuova Accademia (120-68 aC). Fu scolaro di Filone di Larissa che seguì a Roma nell'88 aC, donde si recò ad Alessandria con Lucullo. La sua filosofia si stacca dalla tradizione scettica della Nuova Accademia per approdare a un eclettismo conciliatore di platonismo, aristotelismo e stoicismo. Fu anche maestro di Cicerone ad Atene nel 79-78 aC.

Farsalo

Il nome di questa città greca nel nomós di Larissa è legato a una delle più celebri battaglie dell'antichità, quella che segnò, nel 48 aC, la definitiva vittoria di Cesare su Pompeo. La battaglia si svolse il 29 giugno o il 9 agosto (più probabile la seconda data) e vide opposti 30 000 legionari cesariani a più di 50.000 pompeiani. Nonostante l'inferiorità numerica i legionari di Cesare, grazie alla riserva, conquistarono la vittoria.