Ulisse Aldrovandi
Ornithologiae tomus alter - 1600
Liber
Decimusquartus
qui
est 
de Pulveratricibus Domesticis
Libro
XIV
che tratta
delle domestiche amanti della polvere
trascrizione di Fernando Civardi - traduzione di Elio Corti
Si raccomanda l'opzione visualizza -> carattere -> medio del navigatore
| Quod
        ad carnis temperiem attinet, sunt in quatuor [349] qualitatibus
        temperati, quare multum alunt, et venerem augent, teste Isaac, qui alibi
        etiam Capum avibus omnibus praefert, ut qui melius nutrimentum, et
        perfectum generet sanguinem. Villanovanus Capos in cibo probat
        circa aetatem sex, vel septem, vel octo mensium. | Per
        quanto riguarda il temperamento | 
| In
        Gallinacei historia permulta, a nobis recitata sunt, quae omni harum
        avium generi, tum salubritatis in cibo, tum apparatus ratione communia
        sunt: itaque hic ea tantummodo, quae ad Capos privatim pertinent,
        afferemus[1].
        Quod modo ad coquendi, ac apparandi rationem attinet, haec sane varia
        est, et pro cuiusque libitu instituta. Vel autem elixantur, vel assantur.
        Iulius Alexandrinus inter recentiores scriptores Medicos illustris Capos
        subsequenti modo elixans medici potius, quam coqui partes agit. Capum
        prius per se elixat, huius pulpas, praecipue vero alarum, ac
        pectunculorum cum apii una ac betae radicibus sumit, addit caseum, et
        friati panis parum, ova sex circiter, uvarum passularum aliquid,
        cinnamomum, zinziberis, piperis, {caryophillorum} <caryophyllorum>
        quantum satis esse existimat, butyri cochlear magnum: componit omnia
        simul, comminutis prius, quae comminui, tritis, quae teri debeant, in
        massam, quam deinde in offas dividit figura, et magnitudine ovali fere.
        Rapeolos, inquit, multi vocant, quod ex friatis prius id epuli genus
        forte rapis concinnatum fuerit, dein minutim etiam concisis herbulis,
        demum et animalium carne. Has tenui ex subacta farina, quam pastam vocat
        aliquoties, folio seorsim singulas involvit offulas, eodem Capi iure
        recoquit: exemptis, patinaeque iniectis caseum infriat, et calidi
        affundit butyri satis. Est vero talis mixtura plurimae alimoniae, sed
        quae sanguinem, ut ipsemet attestatur, inflammet, vitiosumque succum
        generet, meatusque obstruat. Nostri vero coqui eiusmodi herbas, ut quae
        ingratum potius, quam gratum saporem carni concilient, minime adijciunt,
        sed vel simpliciter elixant, vel ex caseo recenti pil{l}ulas adijciunt,
        et friatum caseum veterem superinspergunt: qui sane cibus gratissimus
        est. | Nella
        relazione riguardante il pollo ho detto moltissime cose che sono comuni
        a tutto quanto il genere di questi volatili sia riguardo alla loro
        salubrità come cibo che al modo di prepararli: per cui a questo punto
        riferirò solo ciò che riguarda in modo specifico i capponi. E per
        quanto riguarda le modalità di cottura e di preparazione esse sono
        davvero svariate e adatte al piacere di chiunque. Infatti vengono
        lessati oppure arrostiti: Iulius Alexandrinus | 
| Molesta
        vero etsi pariter, multique laboris assatio est, quam idem Iulius
        Alexandrinus praescribit paulo post, elegans tamen, et laudanda, si
        herbas eas ante nominatas excipias. Coques, inquit, eadem materia
        conclusum integrum Capum, excepto quod alae, pedesque {iefracti} <infracti>,
        et collum retorquentur in corpus, ut angustius iaceat: ovorum, luteis
        duratis aliquot infarcies, ea configes {caryophillis}
        <caryophyllis> binis, ternisve, singula salita prius, tum pruna
        accipies, et si haec ad manus non sunt, uvae passae, aliquid, {limoniive}
        <limonisve> tenuius concisi, aut utriusque partem, ova sex fere:
        tudicula miscentur, agitanturque haec: tum butyri bene recentis
        adijcitur pro Capi pinguedine plus minus, sed quod liquaminis tamen
        instar efficiat, hoc madescet immersus intus Capus: postremo factum ex
        eadem farina imponetur vasi operculum. Hoc modo immittitur furno
        farinacea patella, sive olla, sive testa, sive escarium vas id, ovorum
        prius albumine illitum. Si anniculus fuerit Capus, non ante tertiam
        horam extrahi furno debet. Cautio erit, si quid furni calore agitatius
        factum effundi visum fuerit, vulgata charta nostra texisse, statim id
        reprimere effervescentiam illam solet. Calidum inferre mensae vult.
        Nonnulli ante perfectam cocturam vini aliquid affundunt, convivisque iam
        apposituri luteum ovi aceto dilutum adijciunt. Haec ille. | Ma
        il farli arrosto è fastidioso e comunque richiede ugualmente un
        notevole impegno, e lo stesso Iulius Alexandrinus poco dopo ne dà le
        istruzioni, tuttavia arrostirli è raffinato e apprezzato se escludi le
        verdure anzidette. Egli dice: farai cuocere un cappone intero avvolto
        solo dalla sua pelle, eccetto il fatto che le ali e le zampe spezzate e
        il collo vengono rigirati verso il corpo in modo che possa stare più
        allo stretto: lo farcirai con alcuni tuorli d’uovo sodi, li
        trafiggerai con due o tre chiodi di garofano, ogni cosa deve prima
        essere stata salata, quindi prenderai delle prugne, e se queste non sono
        disponibili, un po’ di uva passa oppure di limone tagliato piuttosto
        sottile, o un po’ di tutti e due, circa sei uova: queste vengono
        mescolate e sbattute servendosi di un frantoio: quindi si aggiunge una
        certa quantità di burro molto fresco a seconda dell'adiposità del
        cappone, tuttavia in modo tale che diventi come un sugo, e rimanendovi
        immerso il cappone dovrà impregnarsi all’interno: infine gli si
        metterà sopra un coperchio da pentola ma fatto di farina. Così
        preparato lo si introduce in forno in una padella infarinata, oppure in
        una pentola, oppure in un recipiente di terracotta, oppure in un
        vasellame per cibi che sia stato prima spalmato con bianco d’uovo. Se
        il cappone avesse un anno non bisogna toglierlo dal forno prima che
        siano passate tre ore. Bisognerà fare attenzione al fatto che se sembra
        che qualcosa reso ribollente dal calore del forno sta travasando, se
        l'abbiamo ricoperto con la nostra carta comune abitualmente arresta tale
        ribollio. Dice di metterlo in tavola caldo. Alcuni vi versano sopra un
        po’ di vino prima che la cottura sia ultimata e quando stanno per
        presentarlo ai convitati vi aggiungono del tuorlo d’uovo diluito in
        aceto. Queste le sue parole. | 
| Nostris
        coquis in veru assare Capones usitatum est, et cum vel malis aurantiis,
        vel {limoniis} <limonibus> in frusta conscissis convivis exhibere.
        Quod si vero sese offerat occasio, ut neque elixare, neque assare ad
        ignem Capum queamus, uti fit in longo itinere, ubi saepe hospitia desunt,
        tunc domo abeuntes chalybem ignitum nobiscum feremus, eumque in deplumem
        Capum, ac exenteratum inijciemus, accurate uno, alterove mantili
        obvolventes, ne calor evanescat: sic enim esui aptum reddemus etiam
        inter equitandum, modo meminerimus subinde alitem versare. Verumenimvero
        tetro inficietur odore, sed ferendo tamen, ac grato famelicis. Iam de
        preparationis varietate dicendum. | Per
        i nostri cuochi è consuetudine arrostire i capponi allo spiedo e
        presentarli ai convitati insieme ad arance dolci o a limoni tagliati a
        pezzetti. Ma se capita che non abbiamo voglia né di lessare né di
        arrostire un cappone sul fuoco, come accade in un lungo viaggio quando
        spesso mancano gli alberghi, allora partendo da casa porteremo con noi
        un oggetto d’acciaio arroventato e lo metteremo dentro al cappone
        spiumato e sventrato, avvolgendolo accuratamente con uno o due
        asciugamani affinché il calore non si disperda: infatti in questo modo
        lo faremo diventare adatto a essere mangiato anche mentre stiamo
        cavalcando, basta che ci ricordiamo di rigirare ripetutamente il
        volatile. Ma si impregnerà per davvero di un odore ripugnante, tuttavia
        sopportabile e gradito per coloro che sono affamati. Adesso bisogna
        parlare dei vari modi di prepararlo. | 
| Mirause[2]
        Catellanicum[3]
        lauti genus cibi est a Platina his verbis descriptum: Catellani
        gens quidem lauta, et quae ingenio, ac corpore Italicae solertiae haud
        multum dissimili<s>[4]
        habetur, obsonium, quod mirause illi vocant, sic condiunt: Capos, aut
        pullastras, aut Pipiones, bene exenteratos et lotos in veru collocant,
        volvuntque ad focum tantisper quoad semicocti fuerint. Inde exemptos, ac
        {tessalatim} <tessellatim> divisos in ollam indunt: amygdalas
        deinde tostas sub cinere calido, abstersasque lineo panno terunt. His
        buccellas aliquot panis {subtosit} <subtosti> addunt, mixtaque cum
        aceto, et iure per cribrum setaceum transmittunt. {Postea}
        <Posita> in ollam haec omnia {inspersoque} <inspersaque>[5]
        cinnamo, zinzibere, et saccaro multo, tamdiu effervere simul in car{bo}nibus[6]
        procul a flamma, lento igne permittunt, quo ad iustam cocturam
        pervenerint, miscendo semper cum cochleari, ne seriae adhaereant. Hoc
        nihil suavius e<di>sse memini. Multi
        est alimenti: tarde concoquitur, hepar, et renes concalefacit, corpus
        obesat, ventrem ciet. | Il
        mirause catalano è un tipo di cibo sontuoso descritto dal
        Platina | 
[1] Lo sforzo di Aldrovandi
    nel modificare le parole di Gessner è stato minimo. Conrad
    Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 412 :
    In Gallinaceo F. permulta a
    nobis recitata sunt, quae omni gallinaceo generi tum salubritatis in cibo
    tum apparatus ratione communia sunt: hic ea quae ad capos privatim pertinent
    afferemus.
:
    In Gallinaceo F. permulta a
    nobis recitata sunt, quae omni gallinaceo generi tum salubritatis in cibo
    tum apparatus ratione communia sunt: hic ea quae ad capos privatim pertinent
    afferemus.
[2] Nel testo anonimo in
    catalano Sent Sovi (1324) suona come Mig-raust. Mastro Martino ,
    dal quale il Platina
,
    dal quale il Platina ha tratto la ricetta, in italiano medievale lo chiama Mirrause e Roberto di
    Nola nel suo testo in catalano scrive Mirraust. Mig raust in tedesco
    visigoto significa mezzo arrostito, come mi ha specificato Marie
    Josèphe Moncorgé in una preziosa e-mail del 16 agosto 2005: “En
    effet, mig raust = à moitié rôti, en allemand wisigoth. Comment
    ce mot a-t-il survécu jusque dans une recette catalane du 14e? En
    tous cas, mig raust devient mirrause chez Martino, mirrauste chez Robert de
    Nola, miraus chez Scappi.” – Nella trascrizione del testo di Roberto di
    Nola a mia disposizione (Lybre de doctrina Pera ben Servir: de
    Tallar: y del Art de Coch) sta scritto
    Mirraust, e non una volta sola, ma credo che il vocabolo possa considerarsi
    equivalente a Mirrauste.
    ha tratto la ricetta, in italiano medievale lo chiama Mirrause e Roberto di
    Nola nel suo testo in catalano scrive Mirraust. Mig raust in tedesco
    visigoto significa mezzo arrostito, come mi ha specificato Marie
    Josèphe Moncorgé in una preziosa e-mail del 16 agosto 2005: “En
    effet, mig raust = à moitié rôti, en allemand wisigoth. Comment
    ce mot a-t-il survécu jusque dans une recette catalane du 14e? En
    tous cas, mig raust devient mirrause chez Martino, mirrauste chez Robert de
    Nola, miraus chez Scappi.” – Nella trascrizione del testo di Roberto di
    Nola a mia disposizione (Lybre de doctrina Pera ben Servir: de
    Tallar: y del Art de Coch) sta scritto
    Mirraust, e non una volta sola, ma credo che il vocabolo possa considerarsi
    equivalente a Mirrauste.
[3] In Platina -
    Libellus platine de honesta voluptate ac valitudine, Bononiae,
    per Johannem Antonium Platonidem, 1499 - esiste solo catellonicum:
    VI,12
    Mirause catellonicum
    VI,32
    Patina catellonica
    VI,41
    Cibarium album catellionicum – che però suona catellonicum nell’indice
    VII,60
    Carabazum catellonicum
    VII,72
    Leucophagum catellonicum
L’aggettivo sostantivato Catellani - e non Catelloni - è usato da Platina in Liber VI,12 – Mirause catellonicum – Catellani gens quidem lauta: et quae ingenio ac corpore italicae solertiae haud multum dissimilis habetur obsonium: quod mirause illi vocant: sic condiunt [...]
In Aldrovandi il mirause ricorre una sola volta e possiamo ipotizzare - ma solo ipotizzare - che egli abbia desunto l’aggettivo Catellanicum che lo accompagna dal suo maestro l’Ornitologo, cioè da Conrad Gessner.
Dal
    momento che catellonicum potrebbe essere un’abituale variante di
    catellanicum, il Catellanicum di Aldrovandi non viene corretto. E che
    catellonicum possa essere una comune variante di catellanicum possiamo
    arguirlo dal testo di Gessner in cui il mirause ricorre due volte - prima
    come catellonicum e poi come catellanicum - salvo che Catellanicum
    sia un puro errore tipografico: Conrad Gessner Historia Animalium III
    (1555) pag. 389 :
    Ex capis aut pullastris Mirause Catellonicum, Platinae verbis describemus in
    Capo F. - pag. 413
:
    Ex capis aut pullastris Mirause Catellonicum, Platinae verbis describemus in
    Capo F. - pag. 413 : Mirause Catellanicum: Catellani gens quidem lauta, et
    quae ingenio ac corpore Italicae solertiae haud multum dissimilis habetur,
    obsonium, quod mirause illi vocant, sic condiunt: [...] § La conferma a
    questa mia decisione di accettare sia catellanicum che catellonicum
    mi giunge dal Dr Thomas Gloning - Institut für Germanistische
    Sprachwissenschaft, Università di Marburgo, Germania - il quale così mi ha
    risposto con una e-mail del 17 settembre 2005: M.E. Milham, dans l'édition
    de Platine, ne change pas _catellonicus_, donc je pense que c'est une forme
    assez régulière dans le temps. Aussi,
    la variation entre des differentes formes était plus grand à ce temps qu'aujourd'hui.
: Mirause Catellanicum: Catellani gens quidem lauta, et
    quae ingenio ac corpore Italicae solertiae haud multum dissimilis habetur,
    obsonium, quod mirause illi vocant, sic condiunt: [...] § La conferma a
    questa mia decisione di accettare sia catellanicum che catellonicum
    mi giunge dal Dr Thomas Gloning - Institut für Germanistische
    Sprachwissenschaft, Università di Marburgo, Germania - il quale così mi ha
    risposto con una e-mail del 17 settembre 2005: M.E. Milham, dans l'édition
    de Platine, ne change pas _catellonicus_, donc je pense que c'est une forme
    assez régulière dans le temps. Aussi,
    la variation entre des differentes formes était plus grand à ce temps qu'aujourd'hui.
[4]
    Conrad Gessner Historia Animalium III (1555), pag. 413 : Mirause
    Catellanicum: Catellani gens quidem lauta, et quae ingenio ac corpore
    Italicae solertiae haud multum dissimilis habetur, obsonium, quod mirause
    illi vocant, sic condiunt: Capos aut pullastras, aut pipiones bene
    exenteratos et lotos, in veru collocant: volvuntque ad focum tantisper,
    quoad semicocti fuerint. Inde exemptos, ac tessellatim divisos, in ollam
    indunt. Amygdalas deinde tostas sub cinere calido, abstersasque lineo panno,
    terunt. His buccellas aliquot panis subtosti addunt, mixtaque cum aceto et
    iure, per cribrum setaceum transmittunt. Posita in ollam haec omnia,
    inspersaque cinnamo, gingiberi ac saccaro multo, tandiu effervere simul in
    carnibus procul a flamma lento igne permittunt, quoad ad iustam cocturam
    pervenerint, miscendo semper cum cochleari, ne seriae adhaereant. Hoc nihil
    suavius edisse memini. Multi
    est alimenti, tarde concoquitur, hepar et renes concalefacit, corpus obesat,
    ventrem ciet, Platina.
: Mirause
    Catellanicum: Catellani gens quidem lauta, et quae ingenio ac corpore
    Italicae solertiae haud multum dissimilis habetur, obsonium, quod mirause
    illi vocant, sic condiunt: Capos aut pullastras, aut pipiones bene
    exenteratos et lotos, in veru collocant: volvuntque ad focum tantisper,
    quoad semicocti fuerint. Inde exemptos, ac tessellatim divisos, in ollam
    indunt. Amygdalas deinde tostas sub cinere calido, abstersasque lineo panno,
    terunt. His buccellas aliquot panis subtosti addunt, mixtaque cum aceto et
    iure, per cribrum setaceum transmittunt. Posita in ollam haec omnia,
    inspersaque cinnamo, gingiberi ac saccaro multo, tandiu effervere simul in
    carnibus procul a flamma lento igne permittunt, quoad ad iustam cocturam
    pervenerint, miscendo semper cum cochleari, ne seriae adhaereant. Hoc nihil
    suavius edisse memini. Multi
    est alimenti, tarde concoquitur, hepar et renes concalefacit, corpus obesat,
    ventrem ciet, Platina.
[5] Libellus platine de honesta voluptate ac valitudine, Bononiae, per Johannem Antonium Platonidem, 1499 - ha inspersaque, così come riportato da Conrad Gessner.
[6] Libellus platine de honesta voluptate ac valitudine, Bononiae, per Johannem Antonium Platonidem, 1499 - ha simul in carnibus, così come riportato da Conrad Gessner. – Anche l'edizione bolognese ha – come Aldrovandi - il successivo quo ad invece del quoad ad di Gessner.